طرح توجیهی به‌طور کلی تصویری است که به شکل دقیق و به وسیله ی محاسبات مالی و اقتصادی ترسیم می گردد تا توجیه پذیر بودن یک فعالیت اقتصادی و ایده ی کسب و کار را اثبات کند. در یک طرح امکان سنجی تلاش بر این است که ابعاد گوناگون اجرای یک ایده یا تحقق انتظارات یک سرمایه‌گذاری اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. طرح امکان سنجی به دنبال این است که به این پرسش پاسخ دهد که آیا اجرای این ایده ی کسب و کار به‌صرفه است یا نه.
به علاوه اینکه شرایط و زمینه‌های مختلفی که باید برای موفقیت یک فعالیت اقتصادی مهیا گردد کدام است و شیوه های اجرایی آن چگونه هستند. در همین راستا بخشی از موارد مورد بررسی و ارزیابی اهمیت می یابند و آن هم تجزیه و تحلیل فنی در طرح توجیهی است.
اجزای مختلف طرح توجیهی
گزارش توجیهی معادل واژه انگلیسی (Feasibility Study Report) بوده و عبارت است از گزارشی که توجیه پذیری یک طرح را از جنبه های مختلف بازار، فنی و مالی مورد بررسی و مطالعه قرار خواهد داد. گزارش توجیهی به‌طور کلی از سه بخش به شرح موارد زیر تشکیل یافته است.
مطالعه بازار هدف
اولین مورد در تجزیه و تحلیل فنی در طرح توجیهی مطالعه بازار هدف (Market Study) است که جنبه های مختلف محصولات طرح از جمله عرضه، تقاضا، کمبود، بازار هدف و غیره را مطالعه خواهد کرد. این مرحله از فرآیند معطوف به بررسی توجیه پذیری بازار هر طرح است. هر طرحی با توجه به ماهیت آن دارای خروجی هایی است که کلا محصول نامیده می شود و هدف از اجرای آن طرح، ارائه محصول به بازار مصرف است. اساسا پس از شناسایی بازارهای مصرف محصول و تعیین آنها، بایستی به بررسی همه جانبه این بازار اهتمام ورزید. مهم ترین مواردی که در مطالعات بازار طرح ارائه می گردد شامل تعیین آمار مربوط به میزان تولید، واردات، صادرات و مصرف محصول مورد نظر در طی سالهای مختلف و نیز پیش بینی این موارد در طی سالهای آتی است.
پیش بینی تقاضا یکی از مهمترین ارکان مطالعه بازار است، به این صورت که با استناد به پیش بینی های انجام شده تحلیل وضعیت آینده صنعت بدست می آید. روش های مختلفی برای پیش بینی تقاضا در سالهای آتی وجود دارد که انتخاب روش مورد نظر متأثر از دو عامل نوع محصول به لحاظ مصرفی، واسطه ای، سرمایه ای بودن و دیگری آمار و اطلاعات در دسترس است.
توجیه پذیری فنی
توجیه پذیری فنی معادل واژه انگلیسی (Technical Feasibility) است همانطور از اسمش بر می آید جنبه های فنی طرح از جمله فن آوری، ظرفیت، محل اجرا، ماشین آلات و تجهیزات تولیدی و ساختار اجرائی طرح را مورد بررسی قرار خواهد داد. این بخش نشان دهنده توجیه پذیری طرح از لحاظ امکان پذیری اجرای آن به لحاظ فنی است.
این مرحله در برگیرنده نحوه اجرای طرح تحت عنوان فاز یک طراحی است. طراحی فاز یک دارای اطلاعات کلی بوده و حاوی جزئیات زیادی نخواهد بود. این اطلاعات شامل مشخصات زمین محل اجرای طرح، دانش فنی مورد نیاز پروژه، ظرفیت، نحوه اجرای عملیات ساختمانی، محوطه سازی و راه سازی، ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز، تأسیسات و سایر مواردی است که تحت عنوان هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری در نظر گرفته شده است.
شایان ذکر است که کلیه اطلاعات فنی اجرای طرح در مراحل احداث و بهره برداری در این بخش وارد می شود. این بخش اطلاعات مربوط به هزینه‌های سرمایه‌گذاری که شامل هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری، هزینه‌های قبل از بهره برداری و نیز سرمایه در گردش است را همراه با مستندات قابل ارائه در بانک و سایر نهادهای مربوط ارائه و بررسی می کند.
همچنین محاسبات مربوط به هزینه‌های سالیانه تولید که شامل هزینه‌های تأمین مواد اولیه، سوخت، پرسنلی، استهلاک، هزینه‌های تأمین مالی، هزینه‌های اداری و خدماتی و غیره است نیز در این بخش ارائه می گردد. در این بخش زمان بندی و نحوه اجرای طرح به صورت کلی و مرحله به مرحله تشریح شده و نتایج مذاکرات با سایر شرکت هایی که به عنوان تأمین کننده تجهیزات و پیمانکار ساخت و بهره برداری بخش های مختلف طرح هستند با مستندات مربوط در این بخش ارائه خواهد شد.
ارائه این بررسی ها به همراه مدارک مستدل، نشان دهنده امکان پذیری اجرای طرح از دیدگاه مسائل فنی است. اطلاعات جمع آوری شده در بخش مطالعات فنی طرح بعنوان خوراک بخش تجزیه و تحلیل مالی گزارش توجیهی به حساب می آید و بر این اساس بایستی به صورت کامل و دقیق محاسبه و ارائه شود.
نحوه محاسبات مالی طرح توجیهی
نحوه محاسبات مالی طرح توجیهی محاسبات مالی معادل واژه انگلیسی (Financial Analysis) است. این مورد جنبه های مختلف مالی و سودآوری طرح را مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد داد. هدف نهایی از اجرای هر طرحی کسب درآمد و سود از محل فروش محصول و یا ارائه خدمات است؛ اما سئوال مهم اینجاست که طبق هزینه‌های تولید در طرح توجیهی، رسیدن به چه مقدار سود به‌صرفه بوده و در صورت دست یابی به چه درآمدی، سهامدار از سرمایه‌گذاری خویش سود لازم را برده است.
لذا جهت دست یابی به معیار و شاخص مناسب جهت تعیین سوددهی و یا عدم سوددهی طرح ها، یک سری شاخص های مالی و اقتصادی در طی سال های گذشته از جانب کارشناسان و اقتصاد دانان بزرگ تعریف و مورد استفاده قرار گرفته است. هدف از تجزیه و تحلیل مالی طرح توجیهی، یافن شاخص های مالی و اقتصادی جهت حصول تصمیم نهایی است. خوراک لازم به منظور محاسبه شاخص های مالی و اقتصادی، هزینه‌های سرمایه‌گذاری تولیدی است که در بخش مطالعات فنی گزارش پیش بینی و ارائه شده است.
در این بخش با استفاده از هزینه‌های سرمایه‌گذاری، هزینه‌های تولید، درآمد سالیانه پیش بینی شده برای طرح و سایر مبانی و مفروضات مورد نیاز جهت انجام محاسبات سود و زیان، گزارش گردش وجوه نقد، ترازنامه پیش بینی شده و سایر جداول مالی و اقتصادی که جهت محاسبه شاخص ها مورد استفاده قرار می گیرد تهیه و تنظیم خواهد شد. پس از تهیه جداول مالی، شاخص های مهم تأثیر گذار در تصمیم گیری جهت اجرا یا عدم اجرای طرح با استفاده از فرمول های مربوط محاسبه و به منظور جمع بندی ارائه می شود.
در این زمینه لازم به ذکر است که اهداف و شاخص های تعریف شده در تحلیل های مالی و اقتصادی بایکدیگر تفاوت دارند. تحلیل مالی و اقتصادی راه های اصلی برای آزمون مناسب بودن یک طرح خواهند بود. ابزارهای به کار رفته برای انجام این دو آزمون متفاوت نیستند، اما رویکرد و نگرش آنها تفاوت اساسی دارد. ارزیابی مالی با جریان های هزینه و فایده از دیدگاه یک سرمایه گذار و ارزیاب اقتصادی با جریانهای هزینه و فایده اجتماعی در ارتباط است. در نتیجه تحلیل های اقتصادی نسبت به مالی از دیدگاه وسیع تری هزینه ها و فایده ها را در نظر می گیرند.
یک بنگاه یا فرد به هنگام سرمایه‌گذاری به سود مالی و تداوم آن توجه دارد، اما جامعه یا دولت به هدف های گسترده تری نظیر افزایش درآمد ملی، اشتغال زایی، ریشه کنی فقر به و فواید اجتماعی دیگر اهمیت می دهند. در نتیجه هدف های دو آزمون متفاوت خواهد بود. لذا چنانچه هدف ارزیابی میزان منفعت طرح برای جامعه و از دیدگاه ملی باشد از ارزیابی اقتصادی استفاده می شود.
نحوه ارزیابی فنی در طرح توجیهی
از ارکان اساسی بررسی فنی طرح ها اطمینان از وجود امکانات و توانایی استفاده از آنها است. عوامل پایه این ارکان عبارتند از توانایی مدیریت و طراحی، برنامه ریزی همزمان با اجرا از شروع تا پایان پروژه در جهت اجرا، برنامه ریزی از نقطه صفر از بهره برداری پروژه و رسیدن به نتایج تفکرات اقتصادی که با ابزار مناسب شکوفا می شوند، هستند. برخی از گام‌های تعیین امکان‌پذیری فنی در یک طرح توجیهی شامل موارد زیر هستند.
- در مرحله بررسی رویکردهای متفاوت برای تولید محصول لازم است برای انجام تجزیه‌وتحلیل فنی، اطلاعات محصولات شامل مشخصات طراحی و عملکرد، سطح کیفی و نیازمندی‌های خدماتی، اطلاعات بازار شامل پیش‌بینی فروش، نیازمندی‌های خدماتی تحویل محصول و موقعیت مشتریان، اطلاعات مواد شامل مشخصات، میزان در دسترس بودن، مدت‌زمان تحویل و موقعیت منابع اولیه و دیگر اطلاعات شامل میزان سرمایۀ و نیروی انسانی در اختیار در اختیار باشد. مهم ترین نکته در این بخش توجه به محدودیت ها است.
- این مرحله مختص بررسی مجدد رویکردهای فناورانه است که از اهداف آن اجتناب از به‌کارگیری سطح نامناسب فناوری و اطمینان از بررسی تمام رویکردهای موجود و رویکردهای خلاقانه هستند.
- در مرحله بررسی تطابق اثرات جانبی هر روش با مسائل کشوری باید به حذف رویکردهای نامتناسب پرداخت و درنهایت بهترین رویکرد انتخاب شود. اثرات جانبی هر روش ممکن است با اهداف، سیاست‌ها و محدودیت‌های کشور ناهمخوان باشد. ازجمله این اثرات می‌توان مواردی همچون تأثیر منفی بر اشتغال، نیاز به انرژی فراوان و تأثیرات منفی زیست‌محیطی را نام برد.
- در مرحله بررسی هزینه‌ای رویکردها هزینۀ تخمینی هر یک از رویدادها باید تعیین گردد و رویکردهایی که هزینۀ آنها بیش از مقدار معقول است باید حذف شوند.
- انجام تحقیقات برای اطمینان از امکان‌پذیری فنی در مرحله پنجم اتفاق می افتد که در آن لازم است آزمایش‌ها و تحقیقاتی به‌منظور تعیین وضعیت در اختیار بودن آن فناوری انجام پذیر.
- در این مرحله هزینه‌هایی که برای تجزیه‌وتحلیل مالی لازم است تخمین زده می‌شود. اگر امکان تهیه تخمین‌های گفته‌شده از رقبا، دوستان، مؤسسات تجاری، منابع دولتی و یا سایر منابع باشد، ممکن است دیگر نیازی به تجزیه‌وتحلیل فنی که هزینۀ زیادی در بر دارد نباشد.
- در این مرحله با توجه به اینکه طی مراحل پیشین رویکرد بهینه برای تولید مشخص گشته است، گام‌های اصلی تجزیه‌وتحلیل فنی از این قسمت آغاز خواهد شد که شامل موارد زیر است:
- برآورد میزان موجودی موردنیاز
- برآورد زمان و هزینه
- تخمین نیروی انسانی موردنیاز
- تعیین نمودن محل اجرای طرح
- تعیین هزینه تسهیلات مالی در طرح توجیهی
- تعیین هزینه‌های تولید در طرح توجیهی
- طراحی سازمان تولید و تعیین چیدمان تجهیزات تولیدی و غیر تولیدی
سخن آخر
به‌طور خلاصه در طرح توجیهی فنی اقتصادی همواره به دنبال این هستیم که بر اساس مطالعات زمینه‌های مختلف مانند بازار هدف، هزینه‌های تولید، مخارج عرضه، قیمت محصول و موارد متعدد دیگر نشان بدهیم که یک پروژه‌ی تجاری-اقتصادی توجیه مالی و اقتصادی دارد یا خیر. تمرکز تجزیه و تحلیل فنی در طرح توجیهی هم بر به‌صرفه بودن سرمایه‌گذاری در یک زمینه اقتصادی از پیش تعیین‌شده است.
